چرخش راهبردی در سیاست خارجی دولت روحانی؟

دو خبر پی در پی اقتصادی حاکی از رویکرد جدیدی در سیاست خارجی دولت روحانی است هر چند که روشن شدن ابعاد و گسترۀ تحولات مزبور نیاز به زمان دارد.

خبر اول مربوط به تفاهم نامه ۷۰ میلیارد یوروئی بین ایران و روسیه بود که توسط بیژن نامدار زنگنه وزیر نفت و الکساندر نواک وزیر انرژی روسیه به امضاء رسید. با آن که جزئیات مفاد تفاهم نامه هنوز منتشر نشده اما مطلب قابل توجه، به نقل از خبرگزاری های ایران، گنجانده شدن همکاری در بخش انرژی و نفت در سند مزبور است، چیزی که بطور بالقوه می تواند ضربه سنگینی به تحریم های نفتی آمریکا علیه ایران تلقی شود.

خبر دوم، به نقل از معاون اول رئیس جمهور اسحق جهانگیری، "فعال شدن میلیاردها دلار فایننس چینی" است که قرار است به زودی جامه تحقق به خود بگیرد. به گزارش خبرگزاری های ایران قرار است چینی‌ها به جای طلب ۱۸ میلیارد دلاری ایران بابت پول نفت، ۲ تا ۳ برابر این مبلغ را برای فایننس پروژه‌های ایرانی اختصاص دهند.اسدالله عسگراولادی رئیس اتاق بازرگانی مشترک ایران و چین گفته است که بیشتر پروژه های معرفی شده، صنعتی و نفتی است ضمن آن که طرح ایجاد اتوبان، اسکله، نیروگاه، سد، پالایشگاه، جاده، پل و فرودگاه نیز در فهرست ۸۰ گانه پروژه ها به چشم می‌خورد.

با روی کار آمدن روحانی انتظار این بود که وی، به عنوان زیر مجموعه ای از تفکر هاشمی رفسنجانی، سیاست نزدیکی به غرب را پیشه کند. آنچه که این انتظار را قوت می بخشید حضور جواد ظریف در مقام رئیس دیپلماسی ایران بود. ظریف طی دوران خدمتش، در دوران ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی، محمد خاتمی، و حتی محمود احمدی نژاد، در مقام معاون وزیر امور خارجه و سپس نماینده ایران در سازمان ملل، همواره تلاش داشت که بین ایران و غرب و به خصوص آمریکا نوعی آشتی برقرار کند هر چند که معتقد بود که رابطه دو کشور، به دلیل تضاد های بنیادی بین دو نظام، دوستانه نخواهد شد. به هر جهت، علیرغم انتظارات اولیه، تحولات اخیر حکایت از عزم ایران به دورتر شدن از غرب و نزدیکتر شدن بیش از پیش به شرق می کند.

این تحرکات می تواند به دو دلیل صورت گرفته باشد. نخست اینکه شکاف میان ایران و غرب، به خصوص آمریکا، در مورد شرایط توافق هسته ای آنقدر عظیم است که ایران از رسیدن به یک توافق جامع نا امید شده و لذا زندگی در جهانِ منهای غرب را، در بدترین حالت، در دستور کار خود قرار داده است.

در این خصوص، علی خرم، مشاور وزیر امور خارجه ایران، می گوید که با وجود "طرح مواضع حداکثری" و اصرار "بر رویکرد سابق ... یعنی اعمال فشار از طریق تحریم ها به واسطه به روز کردن فهرست تحریم های سابق" توسط آمریکا، نمی توان به دستیابی به توافق جامع امیدوار بود.

بر پایه برخی گزارش ها به نظر می سد که اختلاف عمده بین ایران و غرب حول دو محور شکل گرفته است. نخست تعداد سانتریفوژ های در حال کار و دیگر طول مدت اعتماد سازی برای برداشته شدن کامل تحریم ها. خواسته ایران این است که با اتمام قرار داد روسیه برای تامین سوخت بوشهر در سال ۲۰۲۱، خود بتواند با بکار گیری ۱۹۰۰۰۰ سانتریفوژ نسل اول، و یا معادل آن، مستقلا سوخت نیروگاه را تامین کند. موضع غرب فعال ماندن تنها ۱۵۰۰ سانتریفوژ است.

در خصوص زمان لازم برای اعتماد سازی و برداشته شدن تحریم ها نظر ایران بر روی یک دوره ۳ ساله است چرا که روحانی و تیم او موفقیت در حل بحران هسته ای را کلید پیروزی در انتخابات بعدی ریاست جمهوری می دانند. این در حالی است که غرب بر روی یک دوره ۲۰ ساله اصرار می ورزد.

انگیزه دیگر ایران، با توجه به زمان اعلام این همکاری های عظیم اقتصادی، می تواند این باشد که در آستانه مذاکرات فشرده ای که قرار است در ماه سپتامبر بین ایران و اتحادیه اروپا از یک سو، و ایران و آمریکا از سوی دیگر صورت بگیرد و تا ماه نوامبر نیز ادامه یابد، برگ برنده آمریکا، یعنی تحریم ها را از دست آن کشور خارج کند. به عبارت دیگر پیام ایران این است که راه خود را یافته و برخلاف تصور غرب، حاضر نیست از سر استیصال و با هر شرایطی تن به توافق دهد.

باور عمومی در ایران این است که روس ها غیر قابل اعتمادند و ایران نمی تواند در دراز مدت بر روی این کشور حساب باز کند. ظریف در کتاب "آقای سفیر" که متن یک مصاحبه بلند با اوست به این مسئله می پردازد. ظریف معتقد است که همه کشور ها از جمله روسیه در روابطشان با دیگر کشور های جهان منافع خود را در اولویت قرار می دهند و نباید از هیچ کشوری انتظار دوستی خالصانه داشت. به اعتقاد ظریف کشور ها زمانی روابط نزدیک و استراتژیک با یکدیگر برقرار می کنند که منافع دراز مدتشان با یکدیگر همسو شود. در مورد رابطه ایران و روسیه، این تعبیر، با توجه به تحولات جاری مصداق عینی پیدا کرده است.

روسیه بر اثر بحران اوکراین به شدیدترین تقابل با غرب از سال ۱۹۹۱، یعنی پس از فروپاشی شوروی سابق، کشیده شده است. روسیه، وارد شدن اوکراین به دایره متحدین غرب و بدتر از آن حضور احتمالی پیمان ناتو در حیاط خلوت خود را یک تهدید جدی امنیت ملی تلقی می کند. از دید روسیه، اتحاد با ایران به منزله مقابله با غرب در منطقه ایست که از اهمیت راهبردی برای بلوک غرب برخوردار است. مصداق دیگر همکاری بین ایران و روسیه در سوریه است که این همکاری، تا کنون، یکی از دلایل عمده جلوگیری از سقوط بشار اسد بوده است.

چین نیز از دو زاویه به همکاری راهبردی اقتصادی با ایران، علیرغم مخالفت غرب و به خصوص آمریکا، راغب است. اول اینکه بازار ایران از نظر میزان جمعیت، ترکیب جمعیتی جوان و تحصیل کرده و قدرت مالی آن کشور بازاری است که در منطقه شاید تنها با ترکیه قابل مقایسه باشد. از طرف دیگر، چین به همکاری با ایران به عنوان سومین تامین کننده نفت آن کشور و کشوری که تحت نفوذ غرب نیست نگاهی راهبردی دارد. در عین حال موضوع مطالبه ۱۸ میلیارد دلاری ایران از چین از محل فروش نفت، فرصت مناسبی را برای آن کشور فراهم کرده که با ایران وارد یک داد و ستد دراز مدت در قالب دادن اعتبار و فایننس پروژه های عظیم شود.

درست است که قرائن نشان می دهد که ایران دست به حرکت حساب شده ای زده است اما باید دید که اگر مذاکرات هسته ای به نتیجه نرسد غرب و به خصوص آمریکا چه واکنشی از خود نشان خواهند داد. طرحی که دو سناتور آمریکائی، کرک و منندز، در دسامبر ۲۰۱۳ برای تحریم "تقریبا کامل" نفتی ایران تهیه کرده بودند، به دلیل تهدید پرزیدنت اوباما به وتوی آن، بایگانی شد. منطق چنین حکم می کند که در صورت شکست مذاکرات، آمریکا به تحریم های شدید، از جمله رویکردی مانند طرح کرک-منندز، روی آورد. در چنین حالتی باید دید آیا ایران با تکیه عمده بر روسیه، در حالی که چین به احتمال قوی حاضر به مقابله با آمریکا نخواهد بود، می تواند چرخ اقتصاد خود را به گردش در آورد؟